ΚΟΙΝΟΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Στις συζητήσεις που έχω παρευρεθεί τα τελευταία 15 χρόνια και αφορούν στον σύγχρονο συνεργατισμό, έχω διαπιστώσει ότι γίνονται συνήθως σ ένα πλαίσιο Ευρωπαιο-κεντρικό. Υπό αυτό το πρίσμα συζητούνται λίγο έως καθόλου τα σημαντικά επιτεύγματα των Συνεταιρισμών  τόσο στην περιοχή της «καθ ημάς Ανατολής»  όσο και στον υπόλοιπο κόσμο -εκτός Δύσης- όπου ο τομέας αυτός παρουσιάζει πολύ ραγδαία εξέλιξη –πολύ μεγαλύτερη απ ότι στον Δυτικό Κόσμο-. Από το Μοντραγκόν –στη χώρα των Βάσκων- έως τους συνεταιρισμούς στην Κεράλα της Ινδίας , την Gremen Bank στο Μπάγλαντες, τα αυτό-διαχειριζόμενα εργοστάσια στην Αργεντινή και  σημαντικές προσωπικότητες όπως: η Vadana Shiva του Δικτύου του Τρίτου, ο τον Max Neef του Κέντρου Εναλλακτικής Ανάπτυξης στη Χιλή, -που βίωσαν άμεσα το πρόβλημα των φτωχών αγροτών- στις Ηπείρους τους δημιουργήθηκαν πολύ ουσιαστικά εργαλεία για την αντιμετώπιση της φτώχειας και της οικολογικής κρίσης ως αποτέλεσμα των προγραμμάτων διάσωσης από το χρέος του Τρίτου Κόσμου με συνεργούς: το ΔΝΤ , την ΠΤ και τον ΠΟΕ.

Από την Τουρκοκρατία ως την απελευθέρωση

Αν εξαιρέσουμε την μεταπολιτευτική περίοδο- η συνεταιριστική οικονομία ήταν ο πιο εκτεταμένος τομέας της Οικονομίας, άρρηκτα συνδεδεμένος α) με τον Κοινοτισμό -ήδη από την περίοδο της Τουρκοκρατίας- ως συνέχεια του αρχαίου δήμου, β) την ορθόδοξη πνευματικότητα –ιδιαίτερα με τα Πατερικά κείμενα - και γ) τους αντιστασιακούς αγώνες των Ελλήνων τόσο απέναντι στους Φράγκους και τους Δυτικούς όσο και απέναντι στους Τούρκους –αγώνες  που εν πολλοίς κατέληξαν στο ανεκπλήρωτο και στο «καημό της Ρωμιοσύνης» -Μοσκώφ-. Νομίζω πως η εξέλιξη αυτού του διμέτωπου αγώνα είναι που έκρινε εν πολλοίς την τύχη των κοινοτήτων και των συνεταιρισμών στον τόπο μας.

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση Συνεργατισμού της δικής μας παράδοσης είναι αναμφίβολα τα Αμπελάκια- Θεσσαλίας απο  το 1770 –πολύ πριν τα 1844 που δημιουργήθηκαν οι Σκαπανείς του Ροτσντειλ- όταν δημιουργήθηκε η περίφημη Συντροφιά –Αδελφότητα- εμπόρων και βαφειάδων, με αντικείμενο την κατεργασία και την βαφή νημάτων με πρώτη ύλη το φυτό Ριζάρι (που εισάγονταν από την Σμύρνη και αλέθονταν σε τοπικούς μύλους) και το βαμβάκι από την περιοχή του Τυρνάβου . Η Συντροφιά των Αμπελακίων λειτούργησε σαν πρότυπος συνεταιρισμός (προ-καπιταλιστικός) για περισσότερο από 30 χρόνια μ ένα δίκτυο εμπορικών δραστηριοτήτων που εκτείνονταν από το Λονδίνο μέχρι την Κων/πολη. Αποτελεί πρότυπο συνεταιρισμού γιατί η λειτουργία του βασίζονταν σε Γενική Συνέλευση ενώ από τα έσοδα της δραστηριότητας αφού αφαιρούνταν οι φόροι για τους Τούρκους, δίνονταν χρήματα  για την κάλυψη των προνοιακών δομών της κοινότητας: σχολείο, εκκλησίες, περίθαλψη αρρώστων και φτωχών . Με το αποθεματικό του συνεταιρισμού  ιδρύθηκε  πρότυπη σχολή (Ελληνο-μουσείο) στην οποία δίδαξαν προσωπικότητες όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Κούμας κα.

Νομίζω ότι τα Αμπελάκια αποτελούν την πιο ολοκληρωμένη μορφή παραγωγικής συγκρότησης σε συνεταιριστική βάση ακριβώς γιατί πατούσε στη δομή της Κοινότητας που προϋπήρχε. Η οργανική συσχέτιση με την κοινότητα αποδεικνύεται στα δύο καταστατικά των Αμπελακίων όπου αναφέρεται πως στην «Κοινή Συντροφία» συμμετέχουν όχι μόνο οι έμποροι , οι ιδιοκτήτες των βαφείων αλλά και οι βαφειάδες ακόμα και το σύνολο της ομώνυμης κοινότητας. Την διασύνδεση αυτή επιχειρούν στα κείμενα τους  διανοητές όπως ο Μαυρόγιαννης και ο Πανταζόπουλος. Στις αναφορές  επιχειρείται μια πιο συνολική θεώρηση του Ελληνικού Κοινοτισμού ήδη από την περίοδο μετά την άλωση της Πόλης με αναφορά στις πρώτες περιόδους όπου στο επίκεντρο βρίσκονται οι «Θρησκευτικές » και  οι «Στρατιωτικές Κοινότητες» πχ Μάνη , Χειμμάρα , Σούλι κλπ. Θεμέλιο της Κοινότητας αποτελεί η Λαϊκή Συνέλευση όπου όλοι είχαν δικαίωμα λόγου και ψήφου –συνέχεια της Εκκλησίας του Δήμου τους Αρχαίου Κόσμου σε συνθήκες δουλείας- . Στις συνελεύσεις αυτές λαμβάνονται αποφάσεις για όλα τα κρίσιμα ζητήματα της τοπικής κοινωνίας, η δε διοίκηση των βασίζεται στην εκλογή των δημογερόντων που εκλέγονται 1 φορά το χρόνο και στο συμβούλιο των προκρίτων που συγκαλείται κάθε φορά που απαιτείται η επίλυση ενός σοβαρού ζητήματος. Το φαινόμενο του Κοινοτισμού στη καθ ημάς Ανατολή διαφοροποιείται πλήρως από την Αγγλική παράδοση όπου οι διοικούντες των κοινοτήτων ορίζονται από το Κράτος και όχι από τις Λαϊκές Συνελεύσεις..

Οι συντεχνίες λοιπόν αποτελούν την οικονομική έκφραση του Κοινοτισμού και της ανάγκης των Ελλήνων να ξεφύγουν την βαριά φορολογία των Τούρκων και των κοτζαμπασιδων και τις συναντάμε  -εκτός των Αμπελακίων-, στη Μοσχόπολη της Β. Ηπειρο (1500-1769), στα Μαδεμοχώρια της Χαλκιδικής , στους αμπατζίδες και στις κομπανίες των εμπόρων της Φιλιππούπολης από το 1685, στα Μαστιχο-χωρια της Χίου , στους συντροφο-ναύτες των ναυτικών κοινοτήτων σε  Ύδρα , Σπέτσες και  Ψαρά, στα εσνάφια των μαστόρων στα Γιάννενα και στην Κων/πολη. Τα παραπάνω αποτελούν κατά βάση συνεταιριστικές απόπειρες παραγωγικής ανασυγκρότησης των Ελλήνων που γίνονται πιο έντονα από το 1699 (συνθήκη του Κάρλοβιτς) έως και την περίοδο της επανάστασης του 21. Παραγωγική ανασυγκρότηση που έφτασε στο σημείο της ανάπτυξης της ορεινής μανιφακτούρας με κέντρο τα ορεινά χωριά της Β Ελλάδας και το εμπόριο των ναυτικών στα Νησιά του Ιονίου (Ζάκυνθος –Κεφαλονιά- Γαλαξίδι)και μετέπειτα στο Αιγαίο (Υδρα –Σπέτσες – Ψαρά –Χιος) .

Δυστυχώς η Μαρξιστική σχολή ιστορικών όπως ο Κορδάτος περιορίζοντας την ανάπτυξη των συνεταιρισμών αποκλειστικά σε μετα-καπιταλιστικές κοινωνίες και εμμένοντας σ έναν απόλυτο εξισωτισμό στις αμοιβές, αδυνατούν να κατανοήσουν την σημασία αυτών των προ-καπιταλιστικών μορφών κοινωνικής και παραγωγικής συγκρότησης θεωρώντας μάλιστα πως εν τέλει λειτούργησαν αποκλειστικά υπέρ του εμπορικού κεφαλαίου δεδομένης της υστέρησης της πρωταρχικής συσώρευσης (Κορδάτος για Αμπελάκια). Η σχολή αυτή που αντλεί την θεώρηση της από τον «εργαλειακό Μαρξισμό», αγνοεί για παράδειγμα κείμενα του Μαρξ, που έφερε στην επιφάνεια ο Καραβίδας, όπως τις επιστολές του «προς την Βέρα Ζασούλιτς» όπου αναφέρεται ρητά στην «ζωτικότητα της συνεργατικής αγροτικής κοινότητας»και στο «ρωσικό  μιρ» –τον προπομπό των κολχόζ και των σοβιέτ- θέτοντας τον σπόρο για την εναντίωση στην εισβολή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής.

Γιατί όμως δεν κατάφεραν να διατηρηθούν οι συνεταιρισμοί αυτοί ; το ερώτημα αυτό έχει σημασία για να δούμε ποια είναι και σήμερα τα εμπόδια στην ανάπτυξη του τομέα αυτού;

Το πρώτο είναι γιατί αναπτύχθηκαν σε μια περίοδο Οθωμανικού ζυγού –και ως πρώτη απάντηση των υπόδουλων Ελλήνων σ αυτό τον ζυγό-. Η επανάσταση του 21 αποτελεί  έναν πολεμικό απελευθερωτικό αγώνα μεγάλης ιστορικής διάρκειας έως το 1922.

Η σύναψη του δανείου για τις ανάγκες του αγώνα το 22 με του Άγγλους καθ υπόδειξη του Φαναριώτη Μαυροκορδάτου και οι επαχθείς όροι αυτού (από τις 800χιλ λίρες στη χώρα έφτασαν μόλις 358χιλ) δημιούργησαν από τότε το καθεστώς εξάρτησης της χώρας. Οι δε αρνητικές πολιτικές εξελίξεις ήδη από την πρώιμη περίοδο της Επανάστασης του 21 -μετά την δολοφονία του Καποδίστρια  και την επικράτηση των Βαυαρών- διαμόρφωσαν μια «Εξαρτημένη Πολιτική Δομή» που σε πολλές περιπτώσεις ήταν ανταγωνιστική με τις Κοινότητες και τον Συνεργατισμό –χαρακτηριστικές οι αναφορές των Καραβίδα και  Μαλούχου  στις αρχές του 20^ου αιώνα που αναφέρουν «εγκληματική αδιαφορία του Κράτους και της κομματοκρατίας» . Τα δάνεια που πήραμε για την απελευθέρωση της χώρας μέχρι το τέλος του 19^ου αι. τα ξεπληρώσαμε στο τριπλάσιο της ονομαστικής τους αξίας ενώ Άγγλοι και Γάλλοι εισέπραξαν το 30% των εσόδων του Ελληνικού Δημοσίου. Αναπόφευκτα το ισχνό ελληνικό κράτος οδηγήθηκε 2 φορές σε πτώχευση: το 1827 και 1843.

Αναπόφευκτα λοιπόν   εγκαταλείφτηκε το παραγωγικό υπόβαθρο των ορεινών χωριών της Β. Ελλάδας και το επίκεντρο μεταφέρθηκε στα μεταπρατικά κέντρα του παροικιακού Ελληνισμού (Οδησσός , Σμύρνη , Αλεξάνδρεια κοκ). Στη θάλασσα,  η κυριαρχία των Άγγλων που ανδρώθηκαν μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους ως ναυτική δύναμη και ο έλεγχος της Μεσογείου και του δρόμου μέχρι τις Ινδίες εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την μετατροπή των ελλήνων εμπόρων-καραβοκύρηδων σε μεταπρατική τάξη –«κομπραδόρικη» όπως λέει ο Ψυρούκης-, που τα συμφέροντα της δέθηκαν σταδιακά με τα δυτικά κέντρα ισχύος (πχ οικογένεια Σίνα , Συγγρός κοκ)  .

Η τελευταία μεγάλη ευκαιρία για την εσωτερικοποίηση του μεταπρατικού κεφαλαίου και την συγκρότηση ενός αυτόνομου Ελλαδικού Κράτους παίχτηκε την δεκαετία 1912-1922 με τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα για τον Ελληνισμό της Μ. Ασίας.

 Ο 20^ος αιώνας

Την ίδια  περίοδο και κάτω από την δυναμική του  αγροτικού κινήματος που πάλευε α)για την διανομή της γης που κατείχαν οι τσιφλικάδες και β) και κατά των τοκογλύφων , το εξαρτημένο Ελληνικό Κράτος αναγκάζεται να προβεί στην πρώτη θεσμική ρύθμιση των συνεταιρισμών με τον Ν. 602/1914 και να ξεκινήσει ο ρόλος της Εθνικής Τράπεζας ως πιστωτής και εγγυητής για την κάλυψη των κεφαλαιουχικών αναγκών των αγροτών . Είναι ενδεικτικό πως την ίδια περίοδο στα 1909 η Συνεταιριστική Τράπεζα Λευκονίκου στην Κύπρο – μετέπειτα Τράπεζα Κύπρου- ιδρύθηκε για ν αντιμετωπίσει την βαριά φορολογία των Άγγλων που υποκατέστησαν τους Οθωμανούς από το 1878 στη μεγαλόνησο .

Σ όλη την περίοδο μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι συνεταιρισμοί παρουσίασαν εκθετική εξέλιξη συμβάλλοντας καθοριστικά στην επέκταση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, στην αποκατάσταση των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής ενώ εκτός της παραγωγικής τους δραστηριότητας ανέπτυξαν έντονη πολιτική δράση συμβάλλοντας στην εκλογή βουλευτών αλλά και στην ανάδειξη ηγετών όπως ο Γαβριηλίδης – ο γενικός γραμματέας του Αγροτικού κόμματος-. Μεγάλη ήταν όμως η συμβολή των συνεταιρισμών –προς επίρρωση  των αρχικά λεχθέντων περί της συμβολής τους στο αντιστασιακό φρόνημα - στην Γερμανική κατοχή όπου για παράδειγμα απέτρεψαν την επίταξη 11 χιλ τόνων σιτηρών ενώ στην Καρδίτσα πχ προμήθευαν σιτάρι στους αντάρτες κρατώντας διπλά βιβλία για να μην πέσουν στα χέρια των Γερμανών. Την ίδια στιγμή κάθε αγροτικό σπίτι μετατράπηκε σ ένα μικρό εργαστήριο με εργαλεία , αργαλειό , οικόσιτα ζώα κοκ. (είναι χαρακτηριστικό πως ο πιο πλήρης οδηγός για την αυτάρκεια που έψαχνα τώρα με την κρίση γράφτηκε την περίοδο της κατοχής).Αντίστοιχα στην Κύπρο οι καταναλωτικοί συνεταιρισμοί έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης που προκάλεσε η Τουρκική εισβολή το 74.

Δυστυχώς η μεγάλη ήττα και η βίαιη ανατροπή της μακράς αυτής πορείας έγινε στην περίοδο της Μεταπολίτευσης όπου οι Έλληνες εν μέσω ευημερίας και ευωχίας ξέκοψαν από την ιστορική τους παράδοση , έχασαν το αντιστασιακό τους φρόνιμα, έκοψαν κάθε βιωματική σχέση με το χωριό και την φύση και έγιναν έναν ένα μοναχικό πλήθος –μέσα σε 30 χρόνια γίναμε ο ποιο ατομικοποιημένος λαός της Δύσης με κύρια παραγωγική μας επίδοση τα σκουπίδια. Το σοσιαλιστικό ΠΑΣΟΚ με το Ν. 1541/1985 εισήγαγε το Αγγλικό δίκαιο στον διορισμό των διοικήσεων των Συνεταιρισμών από το Κράτος οδηγώντας τους στην διάλυση. Σε σχέση δε με την μεταπρατική ελίτ, η χώρα λειτούργησε αποκλειστικά ως υποδοχέας τραπεζικών και καταναλωτικών δραστηριοτήτων τους ενώ αυτή  βρίσκεται προσδεμένη στα χρηματοπιστωτικά κέντρα του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης.

Υπό αυτές τις συνθήκες διάλυσης και παρακμής δεχθήκαμε την τρόικα και υποταχθήκαμε στη Νέα Γερμανική Ηγεμονία.

Ποιες είναι οι προοπτικές της Κοινωνικής Οικονομίας και του Συνεργατισμού σήμερα;

Σήμερα η καθολική  κρίση του παρασιτικού μοντέλου και της μεταπρατικής δομής του ελληνικού κεφαλαίου δημιουργεί την ανάγκη για μια νέα σύνθεση που μπορεί και πρέπει να εκσυγχρονίσει την μεγάλη ιστορική μας παράδοση και να την συνθέσει με τις νέες δυνατότητες πχ των νέων τεχνολογιών, τα νέα προτάγματα της Οικολογίας ή των ριζοσπαστικών –ταυτοτικών κινημάτων (της από-παγκοσμιοποίησης , της από-ανάπτυξης κοκ), ξεκινώντας από την περιοχή των Βαλκανίων και της Αν. Μεσογείου, προκειμένου να επανακαθορίσει την δυναμική της σύνθεσης κοινοτήτων και συνεργατισμού ως μόνη προοπτική εθνικής επιβίωσης.

Μερικές επισημάνσεις:

Α) Ας δούμε το Κοινωνικό Κεφάλαιο. Είναι λυπηρό πως στον 4^ο  χρόνο της κρίσης οι Έλληνες παρουσιάζουμε τα ποιο ισχνά δίκτυα αλληλεγγύης σ όλο το Δ. Κόσμο –σώζοντας κάπως την κατάσταση η εκκλησία και κάποιες πρωτοβουλίες του ΣΥΡΙΖΑ σε δήμους – για να μην μιλήσουμε για αντιστασιακό φρόνημα –όταν οι νέοι άνθρωποι πχ εγκαταλείπουν μαζικά την χώρα- . Σε μια πρόσφατη έρευνα του European Value System, προκύπτει ότι 8 στους 10 δεν έχουν εμπιστοσύνη στους άλλους όταν στη Δανία το αντίστοιχο ποσοστό είναι μόλις 33% και στη Δανία το 34%. Η καχυποψία και η ανυποληψία των ΜΚΟ που φτάνει στο 40% των Ελλήνων –ως αποτέλεσμα της κοινωνικοποίησης της διαφθοράς που δημιούργησε η πολιτική τάξη της Μεταπολίτευσης- . Οι ποιο πολλές πρωτοβουλίες –πρόσφατα η περίπτωση του bios-coop στη Θες/νικη-,  προκύπτουν από φιλότιμες  ατομικές πρωτοβουλίες όπως ένας γιατρός που ξεκίνησε  το Κοινωνικό Ιατρείο στο Ελληνικό στο οποίο ο Υπουργός Υγείας στέλνει το ΣΔΟΕ, μια δημοσιογράφος που μαζεύει τρόφιμα από εστιατόρια μανάβικα και φούρνους για ιδρύματα , κάποιες πρωτοβουλίες γειτονιών για την αποκατάσταση πάρκων , για το βάψιμο σχολείων κοκ. Αν κάνουμε μια σύγκριση με την Φιλανδία όταν κατέρρευσε το τείχος και έφτασε σ ένα υψηλό δείκτη ανεργίας φτιάχτηκαν μέσα σ ένα χρόνο 1200 συνεταιρισμοί εργασίας με άνω  του 75% των Φιλανδών να είναι μέλος  ενεργό κάποιου συνεταιρισμού –αυτά για όλους αυτούς που συνδέουν την προοπτική ευημερίας των ελλήνων με την έξοδο από το Ευρω -  Η Ελλάδα σήμερα χρειάζεται μια αληθινή Πολιτιστική και Μορφωτική Επανάσταση με σκοπό την αλλαγή της νοοτροπίας μας αν θέλουμε να μιλάμε για έναν τομέα που θα εκφράσει την κοινωνική δυναμική .Μια πολιτιστική και μορφωτική αναγέννηση που θα σέβεται την ιστορία και τον πολιτισμό μας , που θα συνθέτει και θα εκσυγχρονίζει την παράδοση μας που θα συνδέει αρμονικά τον Άνθρωπο με την Φυση αλλάζοντας τα καταναλωτικά μας πρότυπα.

Β) αναφορικά με το πολιτικό κεφάλαιο της υποστήριξης συνεργατικών εγχειρημάτων:  το πλαίσιο όπου καλείται να λειτουργήσει ο τομέας είναι εχθρικό. Μ ένα Κράτος σε αδράνεια , κάτω από τις οδηγίες της τρόικας και των Γερμανών, με Τράπεζες χρεοκοπημένες και ανυπόληπτες, με τον δημόσιο πλούτο και τους φυσικούς πόρους προς πώληση,  τα χρήματα που προορίζονται για την στήριξη της Κοινωνικής Οικονομίας θα διατεθούν για τις ανάγκες ευαγών ιδρυμάτων όπως του Χαινερ Μπελ και των ΜΚΟ  που όλοι γνωρίζουμε την εγχώρια προστιθέμενη αξία τους. Ανέφερα την λέξη εχθρικό γιατί σύμφωνα και με όσα είπα αρχικά θεωρώ πως ουδέποτε αυτός ο πολιτικός συσχετισμός δυνάμεων, θα επέτρεπε να υποστηριχθεί ουσιαστικά ένας πραγματικός συνεταιριστικός τομέας, παρά μόνο στο βαθμό που διασφαλίζοντας τους νεοφιλελευθέρους όρους θα περιόριζαν την λειτουργία του σε φιλανθρωπικές δράσεις η σε υποκατάσταση κοινωνικών υπηρεσιών με χαμηλότερο κόστος λειτουργίας. Τα αναφέρω αυτά έχοντας στο μυαλό μου για παράδειγμα τον τρόπο που λειτούργησε η εφαρμογή των συνταγών και εν τέλει των επιταγών του ΔΝΤ στην Γιουγκοσλαβία στα 1980 και ειδικά με την επίσκεψη του Αντε Μάρκοβιτς στον Μπους το 1989 όταν ο δεύτερος του έθεσα ανοιχτά μεταξύ άλλων το ζήτημα της διάλυσης των αυτό-διαχειριζόμενων επιχειρήσεων .

Ας δούμε πχ την τύχη των προγραμμάτων μικρο-πίστωσης. Έτσι για παράδειγμα αν εξασφαλίσεις πόρους για 5 ανέργους ενός συνεταιρισμού για να παράγουν γάλα  η γλυκά του κουταλιού αυτό θα λειτουργήσει καλά μέχρι το βαθμό της κάλυψης των προσωπικών η των περιορισμένων αναγκών ενός τόπου (βλέπε πχ συνεταιρισμούς γυναικών) . Αν θέλουμε όμως αυτό να το δούμε υπό το πρίσμα μιας βιώσιμης παραγωγικής ανασυγκρότησης απαιτείται παράλληλα μια Κρατική στήριξη που να σχεδιάζει  και με βάση τις ανάγκες του κάθε τόπου, που θα  συνδέει τον συνεταιρισμό με ερευνητικά και εκπαιδευτικά κέντρα και με την Κοινότητα (πχ τα εκπαιδευτικά προγράμματα στο Παν/μιο του MONTRAGON) , που θα  διασφαλίζει συλλογικές μορφές μεταποίησης, τυποποίησης και διάθεσης κοκ. Για παράδειγμα ο τομέας των γαλακτοκομικών σε χώρες όπως η Γερμανία η η Δανία επεκτάθηκε όχι μόνο λόγο των μεγάλων εκτάσεων αλλά γιατί υπό την αιγίδα του Κράτους οργανώθηκαν συνεταιρισμοί οι οποίοι υποστηρίχθηκαν για να επενδύσουν από κοινού σε εγκαταστάσεις κατεργασίας και διάθεσης των προϊόντων τους. Δες τε απ την άλλη πως λειτούργησε η ιδιωτικοποίηση της Αγροτικής Τράπεζας στην περίπτωση της συνεταιριστικής γαλακτοβιομηχανίας ΔΩΔΩΝΗ.

 Ένα αντίστοιχο παράδειγμα  η Τρίτη Ιταλία με τον  ρόλος της Banca Etica που πέρα από την εξασφάλιση μικρο-χρηματοδοτήσεων το Κράτος μερίμνησε για την προώθηση επενδύσεων στην έρευνα και την ανάπτυξη μέσω των λεγόμενων Βιομηχανικών συνεταιρισμών φτιάχνοντας δίκτυα επιχειρήσεων και καταναλωτών , που κανένας μεμονωμένος συνεταιρισμός η μικρο-επιχείρηση δεν είχε την δυνατότητα να κάνει

 Απαιτούνται λοιπόν δημόσιοι θεσμών και οργανισμοί συλλογικής επιχειρηματικότητας που να στηρίζονται στο κοινωνικό κεφάλαιο που ανέφερα που μπορούν να προδιαγράψουν μια απελευθερωτική και βιώσιμη πορεία για την χώρα μας με ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ  

Παραδείγματα μας στην Ελλάδα :

·                     Ανάβρα Μαγνησίας

·                     Βελβεντός Κοζάνης

·                     Κοινότητα Απειράνθου –Νάξος

·                     Το εγχείρημα του ΣΠΑΡΤΑΚΟΥ στην Κομοτηνή